قیام 15خرداد 

پانزدهم خرداد، نقطه عطفی است در تاریخ معاصر؛ یادگاری است از پیوند معنوی توده‌های عظیم مردم کشور ما؛ واکنشی است از احساس عمیق مذهبی ملت ایران؛ نمایشی است از به پاخاستن مردمی که می‌خواستند ظلم و ستم را از بن بر کنند؛ تجسمی است از تاریخ اسلام و درجه‌ای است برای سنجش فداکاری و از خود گذشتگی انسان‌هایی که به دنبال آرمان الهی حرکت می‌کنند. پانزدهم خرداد، روز قیام خونین مردم جان برکفی است که به نام اسلام و برای اسلام به میدان آمدند تا سلطه طاغوتیان را از کشورشان برچینند.

پس از برگزاری رفراندوم و در شرایطی که همه رسانه‌های داخلی و خارجی یک صدا شاه و انقلاب سفید او را می‌ستودند، امام برای ادامه مبارزه، مقامات روحانی قم را به نشست‌های منظم هفتگی جهت تصمیم‌گیری‌های مشترک در برابر سیاست‌های ضد اسلامی رژیم تشویق نمودند و در همین راستا جلسات متعددی برگزار شد. گزارش‌ها و اسناد هر روز ساواک نشان می‌داد که درس‌های آیت الله خمینی که با مسائل سیاسی روز آمیخته بود با استقبال روزافزونی روبرو بود. ایشان سرانجام در آخرین روزهای پایانی 1341 مردم و روحانیت را به استقامت در برابر مخاطراتی چون زندان رفتن، کشته شدن، تحمل مصائب و مانند آن دعوت کردند.

امام در واپسین نشست هفتگی خود با علمای قم در اسفندماه 1341 پیشنهاد نمود عید نوروز 1342 به دلیل مصائب وارده به اسلام عزای عمومی اعلام گردد. این پیشنهاد با استقبال وسیع مقامات روحانی مواجه شد و به وسیله شبکه خبررسانی سنتی روحانیت حالتی فراگیر یافت و اعلامیه‌هایی نیز به همین منظور انتشار یافت تا توده‌های مسلمان با تهدیدهای حکومت آشنا شوند.

• روز واقعه

روند فعالیت های سیاسی ضدرژیم پس از ایراد سخنان امام سرعت بیشتری گرفت و روز بعد در 14 خرداد راهپیمایی وسیعی در شهرهای مختلف کشور برگزار شد. تحلیلگران سیاسی دریافتند که کشور در آستانه یک بحران فراگیر قرار گرفته است و آیت الله خمینی در کانون این حرکت قرار دارد. لذا رژیم مناسب ترین راه غلبه بر ناآرامی های سیاسی- مذهبی را دستگیری امام خمینی یافت. از همین رو در نیمه شب پانزده خرداد 1342 ایشان را بازداشت و در پادگان عشرت آباد تهران محبوس کرد. هم زمان با ایشان آیت الله قمی در مشهد و آیت الله محلاتی در شیراز نیز دستگیر و روانه زندان شدند.

خبر دستگیری امام و علمای دیگر در اندک زمانی در سراسر ایران پیچید و از آنجا که کشور در آستانه یک التهاب سیاسی قرار داشت این اقدام رژیم با اعتراض وسیع طبقات مختلف ملت مواجه شد. مردم قم پیش از طلوع آفتاب روز پانزده خرداد در منزل امام اجتماع نموده و به اتفاق فرزند ایشان حاج آقا مصطفی به سوی صحن حضرت معصومه عزیمت نمودند. به تدریج جمع کثیری به آنها پیوسته و با شعار یا مرگ یا خمینی به راهپیمایی پرداختند. رفته رفته اعلامیه های مراجع مهم قم در جمع تظاهرکنندگان قرائت شد. ماموران انتظامی که از روز پیش خیابان ها و معابر اصلی شهر را در اشغال خود داشتند، به راهپیمایان اخطار نمودند که محل مزبور را ترک کنند. اما تلاش های آنان برای پراکنده کردن تظاهرکنندگان به ناکامی گرایید، درگیری قهرآمیز آغاز شد و جمع انبوهی مجروح و شهید شدند. این قیام تا عصر ادامه یافت.

مقارن ساعت ده صبح تهران به حالت شهری آشوب زده درآمد. بازار و اغلب مغازه ها تعطیل بود.دانشجویان دانشگاه تهران با ترک کلاسهای خود به خیابان ریخته و همگام با همه مردم علیه رژیم شعار دادند. به تدریج اقشار و طبقات مختلف به جمع راهپیمایان پیوستند. در همین هنگام هزاران تن از کشاورزان ورامین، کن و جماران و دیگر روستاهای اطراف تهران که اغلب کفن برتن داشتند، در اعتراض به دستگیری امام به سوی تهران سرازیر شدن و با خشم فراوان خود بر دامنه تظاهرات افزودند. تظاهرکنندگان در برخی از قسمت های شهر نام شاه را از میدان ها و مساجد برداشته و به جای آن نام خمینی گذاشتند. شعارهای مختلفی از جمله مرگ بر شاه سرداده شد. رفته رفته خیابان های منتهی به کاخ شاه مملو از سربازان و زره پوش شد و تحت تدابیر ویژه امنیتی قرار گرفت. حیرت و ناباوری از یک سو و وحشت و نگرانی از سوی دیگر کارگزاران حکومت از جمله شاه را فرا گرفت. لذا دستور سرکوب خونین صادر و حکومت نظامی اعلام شد.

به دنبال این دستورالعمل، کشتار و قتل عام تظاهر کنندگان آغاز شد، صدها و بلکه هزاران تن در سراسر کشور کشته و مجروح شدند. علاوه بر تهران و قم در شهرهای شیراز، مشهد، تبریز و ... نیز قیام قاطعانه سرکوب شد.ماجرای قتل کفن پوشان ورامین از تکان دهنده ترین رخدادهای آن روز بود. قیام در روزهای 16 و 17 خرداد نیز در سطحی محدودتر ادامه یافت. اما تاکنون آمار حقیقی شهدای این قیام مشخص نشده است و میان مورخان در این باره اختلاف نظر وجود دارد. این آمار را از چند صدنفر تا 15 هزار نفر به تناوب برآورد کرده اند. اما مقامات رسمی تعداد آن را کمتر از صد نفر اعلام داشتند.

• قلب واقعیت

با وجود سانسور شدید و تلاش تبلیغی دولت برای ناچیز و یا کم اهمیت جلوه دادن قیام 15 خرداد، اخبار مربوط به آن نه تنها ایران بلکه سراسر جهان را درنوردید. دولت این رخداد را به عوامل خارجی از جمله هواداران جمال عبدالناصر نسبت داد و با قلب واقعیت ها، آن را از اساس محکوم و وابسته دانست. اما واکنش ها در محافل غیردولتی صورتی دیگر داشت. شاه قیام 15 خرداد را غائله ای دانست که به تحریک عوال خارجی و به وسیله نیروهای ارتجاعی و مدعی روحانیت صورت گرفته است. شاه بلوای 15 خرداد را بهترین نمونه اتحاد نامقدس ارتجاع سیاه و قوای مخرب دانست که با پول دسته ای از زمینداران که مشمول قانون اصلاحات ارضی شده اند صورت گرفته است. اسدالله علم ضمن تهدید شدید مخالفان از لزوم مجازات محاکمه نظامی و حتی اعدام همه کسانی که در آفرینش این شورش نقش داشته اند سخن گفت.

پس از قیام پانزدهم خرداد 1342، مطبوعات خارجی به صورت های مختلف و با تیترهایی درشت، از این روز نام بردند. برای مثال روزنامه "دی ولت" در شماره 129 خود نوشت: "در تهران، صدها نفر کشته شده اند. دولت عَلَم، حکومت نظامی اعلام کرد. ارتش با تانک و مسلسل، بر ضد طرفداران رهبر مسلمانان، [امام] خمینی که علیه اصلاحات شاه دست به اعتراض زده اند، وارد عمل شد". یا روزنامه "الاهرام" در 16 خرداد نوشت: "دیروز تهران در آتش خشم شعله ور شد... این، شدیدترین تظاهرات ضد شاه بود و هنگامی آغاز شد که رهبر دینی، روح الله خمینی و یاوران او دستگیر گردیدند".